Paqanizm

Bu məqalə paqan dinləri haqqındadır. Vikipediyada bütlərə sitayiş haqqında ayrı məqalə mövcuddur.

1885-ci ilə aid romantikləşdirilmiş illüstrasiya iki Romalı qadının paqan ilahəsinə qurban verməsini göstərir. Ritual qurbanları yunan-Roma dininin mərkəzi hissəsi idi və erkən xristianların bir çoxu onlara bir insanın paqan və ya xristian olub-olmadığını müəyyən edən amil kimi baxırdı

Paqanizm — dünya dinlərinin (iudaizm, xristianlıq, islam və bəzən buddizm) hüdudlarından kənarda qalan, çoxallahlılıq, animizm, təbiət kultu və sinkretik inanclar əsasında formalaşmış dini və mədəni ənənələrin ümumi adı. Tarixi baxımdan bu termin, xüsusilə Roma imperiyası dövründə xristianlığın yayılmasından sonra qədim yunan və Roma politeist inanclarına, həmçinin Avropa xalqlarının xristianlıqdan əvvəlki dini sistemlərinə şamil edilirdi. Orta əsrlərdə hətta yəhudilik və islam kimi xristian olmayan monoteist dinlər də paqan hesab olunurdu. Termin adətən bütün qeyri-xristian (yaxud daha geniş mənada, qeyri-monoteist) inancları məhdudlaşdırmaq üçün ümumi ifadə kimi istifadə olunduğundan, yəhudilərin qoyim, İslamın kafir anlayışına oxşar şəkildə alçaldıcı məna qazanmasına səbəb olmuşdur. Tarixdəki həmin problemli konnotasiya və istifadələrə görə etnoloq və antropoloqlar ənənəvi və ya tarixi inanclara istinad edərkən "paqanizm" terminindən qaçır, daha dəqiq kateqoriyalardan (politeizm, şamanizm, panteizm və ya animizm kimi) istifadə etməyə üstünlük verirlər. Beləliklə, bu terminin mənası həm kəskin, həm də qütbləşdiricidir, çünki o, eramızın birinci əsrindən bəri qeyri-xristian dinlərinin tərəfdarlarını tənqid etmək və onları şeytanlaşdırmaq üçün istifadə edilmişdir.

Lakin XX əsrin sonlarından etibarən “paqan”, “paqanizm” sözləri bir qədər mənfi yükdən azad olmuşdur, çünki onlar indi politeist rekonstruksionizm və neopaqanizm tərəfdarlarının özünü təyin etməsində geniş şəkildə istifadə olunur – bu ənənələr açıq şəkildə özlərini ilk dəfə ortaya qoyulmuş dualist etosların əksinə olaraq təyin edirlər.  Bu yeni anlayışda paqanizm ənənələri prozelitizmin olmaması və dini təcrübəni izah edən və məlumatlandıran canlı mifologiyanın mövcudluğu ilə müəyyən edilir. Neopaqanlar ümumiyyətlə təbiətə hörmət bəslədiklərini və bütün həyatı müqəddəs hesab etdiklərini bildirirlər.

Bəzən gündəlik danışıqda səhvən paqanizm və bütpərəstlik terminləri bir-birinin yerinə işlənir, lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, heç bir halda bunlar eyni anlayışlar deyil. Paqanizm əsasən politeist və ya animist xarakterli dini sistemlərə aid edilir, amma bütpərəstlikdən fərqli olaraq burada büt mütləq əsas element sayılmır. Bütpərəstlik isə konkret olaraq bütlərə, yəni müqəddəs hesab edilən heykəllərə və ya maddi təsvirlərə ibadət etməyi bildirir. Bütpərəstlik elementləri həm paqan dini ənənələrində, həm də başqa mədəniyyətlərdə mövcud ola bilər, lakin bütün paqan inancları bütpərəstlik üzərində qurulmamışdır. Məsələn, bəzi paqan ənənələrində təbiət qüvvələrinə və ya görünməz ruhlara sitayiş əsas yer tutur, bütlər isə yalnız simvolik və ya tamamlayıcı rol daşıyır. Deməli, paqanizm daha geniş anlayışdır və politeist və animist inancları əhatə edir. Bütpərəstlik isə bu inancların içindəki xüsusi bir təzahür formasıdır.

Etimologiyası

Paqan termini latın mənşəli paganus sözündəndir və bu söz ilkin olaraq "kəndli", "mülki vətəndaş" mənasında işlənmişdir. İlkin məna qədim fransız dilindəki kökdaş paisent sözündə öz əksini tapmış, buradan isə ingiliscədəki "peasant" sözü törəmişdir.

Postklassik latın paganusunun "xristian olmayan, imansız" mənasında semantik inkişafı aydın deyil. Bu mənanın tarixi mübahisəlidir, lakin dördüncü əsr ən inandırıcı görünür. Əvvəlki nümunə Tertullian De Corona Militis xi , "Apud hunc [sc. Christum] tam mil est paganus fidelis quam paganus est mil infidelis" əsərində təklif edilmişdir, lakin burada paganus sözü "dinsiz" yox, "mülki" mənasında şərh edilə bilər.

Bir çoxları tərəfindən leksik biliyin qəti mənbəyi kimi görünən Oksford İngilis dili lüğəti bu terminin təkamülü üçün üç izahat təklif edir:

1. Klassik Latın pāganusunun köhnə mənası "ölkə, köntöy"dür (həmçinin isim kimi). İddia edilmişdir ki, köçürülmüş istifadə xristianlığın Roma İmperiyasının şəhər və şəhərlərində ümumiyyətlə qəbul edilməsindən sonra kənd və kəndlərdə qədim paqanlığın davam etməsi faktını əks etdirir. "Əlbəttə ki, bütpərəstlik çətinləşir və bütpərəst olur." Xristianlıq özünün ilk başlanğıclarından iri şəhər ərazilərində (Antakya, İsgəndəriyyə, Korinf, Roma kimi) kəndlərə nisbətən daha tez yayıldı (əslində ilk kilsə demək olar ki, tamamilə şəhər idi) və tezliklə “kənd sakini” sözü “xristian olmayan ” birinin sinonimi oldu və “paqan” sözünün müasir mənasını doğurdu. Bu, qismən, böyük şəhər mərkəzlərində yaşayanlardan daha çox xristianlığın yeni ideyalarına daha çox müqavimət göstərən kənd əhalisinin mühafizəkar təbiəti ilə əlaqəli ola bilər. Bununla belə, bu, həm də erkən xristian missionerlərinin öz səylərini geniş, lakin az məskunlaşan kəndlərdə deyil, əsas əhali mərkəzlərində (məsələn, Müqəddəs Pavel ) cəmləmələri nəticəsində baş vermiş ola bilər (buna görə də latın termini “savadsız ölkə xalqı” deməkdir).
2. Klassik Latın pāgānus -un daha ümumi mənası "mülki, qeyri-döyüşçü" (sifət və isim) deməkdir. Xristianlar özlərini mīlitēs, Məsihin “qeyd edilmiş əsgərləri” , onun döyüşkən kilsəsinin üzvləri adlandırırdılar və qeyri-xristianlara “orduya yazılmayan” hərbçilərin hamısına tətbiq etdiyi termini tətbiq edirdilər.
3. “Dinsiz” mənası paqanizmin müəyyən bir qrupdan və ya icmadan kənarda olan , dolayısıyla “şəhərdən olmayan” və ya “kəndli” bir insanı ifadə edən şərhindən yaranmışdır.

Uzaq mənşəyində pagus, "vilayət, kənd" sözlərindən yaranan bu istifadələr yunanca πάγος "qayalı təpə" və hətta daha əvvəl "yerdə ilişib qalmış bir şey" kimi bir əlamətdir: Proto-Hind-Avropa kökü * pag- "sabit" mənasını verir və eyni zamanda pale (sözlərin mənbəyini götürür) pakt və sülh kimi. İngilis dilində paqanizm XIV əsrdən təsdiq edilsə də, paqanizm termininin XVII əsrdən əvvəl ingilis dilində istifadə edildiyinə dair heç bir sübut yoxdur. Konkret olaraq, Oksford İngilis dili lüğəti Edvard Gibbonun Roma İmperatorluğunun Tənəzzülü və Süqutunu (1776) ilk qeyd olunan istifadə kimi qeyd edir: "Xristianlığın bölünməsi paqanizmin məhvini dayandırdı." Bu termin neologizm deyildi, çünki paganismus artıq Avqustin tərəfindən istifadə edilmişdir.

Paqan dirçəlişləri və yeni dini hərəkatlar

Neopaqanizm

Ingilis okkultisti Alister Krouli. Özünün paqanist olmamasına baxmayaraq çalışmaları müasir paqanizmə böyük təsir göstərmişdir

Neopaqanizm adlandırılan geniş kateqoriya müasir ənənələrin geniş alt toplusunu, o cümlədən ellin, kelt və german dinlərinin yenidən qurulmuş təkrarlanmalarını, həmçinin Diskordianizm, Vikka və onun bir çox qolları kimi müasir eklektik ənənələri əhatə edir.

Xristianlıqdan əvvəlki mifologiyaların bu bədii və mədəni birləşməsi müasir paqanizmin əsasını qoymuşdur. Qızıl Şəfəqin Hermetik Ordeni və Teosofiya Cəmiyyəti kimi 19-cu əsrin bir neçə ezoterik qrupları, xristianlıqdan əvvəlki keçmiş təsvirləri qəbul etmiş və ən erkən müasir paqan qrupları 20-ci əsrin əvvəllərində ortaya çıxmışdır. Qədim Misir tanrıları 1904-cü ildə ingilis okkultisti Alister Kroulinin qurduğu telema dinində, german xalqlarının xristianlıqdan əvvəlki dinini canlandırmaq iddiasında olan völkisch (“xalq”) qrupları isə 1910-cu illərdə Almaniya və Avstriyada meydana çıxdı. Alman ezoteristi Frans Sattler 1920-ci illərdə yaradılmış Adonistik Cəmiyyəti vasitəsilə xristianlıqdan əvvəlki müxtəlif tanrılara pərəstiş edirdi, halbuki ABŞ-dakı ən erkən müasir bütpərəst qruplardan biri 1939 -cu ildə rus miqrant Qleb Botkin tərəfindən yaradılmış Afrodita Kilsəsi idi. Bu qruplar adətən çox kiçik təsir bağışlayırdılar.

Bu “dirçəlişlərin” bir çoxu, xüsusən də Vikka və Neodruidizm, paralel olaraq müasir dövrə qədərki mənbələrdən və on doqquzuncu əsr romantizmindən ilham alır, bu da erkən müasir okkultizm və teosofiyanın diqqətəlayiq elementlərinin saxlanması ilə nəticələnir. Bu metafizik (hətta psevdoelmi) tenor onları tarixi kəndli (paganus) xalq dinindən fərqləndirir. Íslenska Ásatrúarfélagið (skandinav mifologiyasına əsaslanan xalq dini) diqqətəlayiq bir istisnadır ki, o, kənd folklorunun qalıqlarından az və ya çox dərəcədə birbaşa əldə edilmişdir.

Demoqrafiya

Tarixən paqanizm İbrahimi üçlükdən (yəhudilik, xristianlıq və İslam) kənar olan əksər inancları əhatə edəcək qədər geniş şəkildə müəyyən edilmişdir.