At

At
Biyolojik sınıflandırma
Âlem:	Animalia;
Şube:	Chordata;
Alt şube:	Vertebrata;
İnfa şube:	Gnathostomata;
Sınıf:	Mammalia;
Takım:	Perissodactyla;
Familya:	Equidae;
Cins:	Equus;
Tür:	E. ferus;
Alt tür:	E. f. caballus;
Üçlü adlandırma
	Equus ferus caballus; Linnaeus, 1758

At (Equus ferus caballus), atgiller (Equidae) ailesine (familya) ait otobur bir toynaklı memeli. Evcil olan bu at alt türü (caballus alt türüne mensup atlar), Altay dağlarının her iki yanındaki açık arazilerde yaşayan ve “Prezewalski” denen yaban atlarıyla ve Amerikan bozkırlarında yaşayan, esasen evcil atların sonradan yabanileşmesiyle (İng. feral horse) ortaya çıkan "Mustang" atlarıyla yakın akrabadır. En meşhur at ırkları Arap, İngiliz, Ahal Teke, Rahvan (Türk) ve Midillidir.

Özellikler

Tek toynaklılar (Perissodactyla) takımının, Atgiller (Equidae) familyasının tek mevcut cinsi olan Equus cinsine ait bir memelidir. Erkeğine aygır, dişisine kısrak, yavrusuna tay, yumurtaları çıkarılmış, iğdiş edilmiş olana da beygir denir. Küçük başlı ve kısa kulaklıdır. Yelesi ve kuyruk ucu uzun kıllıdır. Ömrü 20 ila 30 sene civarındadır. Arapçada binek ve yük hayvanı olan ata; dabbe, matiyye, Farsçada semend, tusen denir. Firdevsî'nin Şehnâme efsanelerinde adı geçen çil ata da rahş (رخش) denir. Hepsi otla beslenir. Geviş getirmezler. Memeleri kasık bölgesinde arka ayaklarına yakındır. Üçüncü parmakları geniş bir tırnakla çevrilmiş olup “toynak” adını alır. Bunun üzerine basarak yürürler. Ayrıca atların insanlardan 18 tane fazla kemiği vardır.

İnsanlara hizmet eden hayvanların en kabiliyetlilerindendir. İnsanların, harp meydanlarında, izinsiz gösteri kontrolünde, yük taşımada, yarış, cirit, çit atlama ve av sporlarında yardımcısıdır. Silah gürültüsüne ve bando sesine rahatlıkla alışır. Atlar aynı zamanda dizlerini kilitleyebilir.

At, cesur ve atılgan olduğu gibi sahibine son derece itaatkârdır. Sahibi dilerse dolu dizgin, dörtnala koşar, isterse aheste yürür, isterse durur. Her durumda sahibini memnun etmeye dikkat eder. Yorgunluğa bakmaksızın kendini çatlatmak pahasına da olsa olanca gayret ve kuvvetini itaat uğruna sarf eder.

Atlar, bacak kemiklerinin kilitlenme özelliği sayesinde ayakta uyurlar ve kendilerini güvende hissederlerse yatarak da uyuyabilirler. Bu şekilde, ayakta uyurken yırtıcı hayvanlara karşı tetikte olurlar. Yatarak uyumak atlar için daha sağlıklıdır. Bir at yatarak uyuduğunda sürüdeki diğer atlardan biri yanında ayakta durur veya derin olmayan biçimde ayakta uyur. Tamamen yalnız olan bir at içgüdülerinin tehlike uyarısı nedeniyle hiç derin uyuyamaz ve bu nedenle uyku kalitesi düşer.^[2]

Yürüyüş biçimleri

Atların değişik yürüyüş biçimleri vardır. Bunlar atın dört ayağının yere temas durumu, dördünün birden havada oldukları zaman diliminin kalanlarına göre uzunluğu, kaç zamanlı olduğu, her seferinde kaç nal sesi duyulduğu gibi özelliklere göre isimlendirilir: ör. adeta, tırıs, rahvan, rahim, ramize, eşkin, dörtnal gibi. Attan ata ve aynı at için duruma göre yürüyüş şekli değişiklik gösterir. Atın adımlarının yere temas sırası, nal sesleri ve zıplama durumları benzese de, kas kullanımı, bacak uzunluk ve açıları, zıplama yüksekliği gibi faktörlere bağlı olarak başka ortalama sürat ve başka binicilik tekniği gerektiren durumlar ortaya çıkar.

Adeta saatte 5–8 km
Tırıs saatte 8–13 km
Rahvan saatte 8–13 km
Eşkin saatte 16–27 km
Dörtnal saatte 25–30 km, rekor: 70,76 km^[3]

Taksonomi ve Evrim

Equus

E. zebra hartmani

	E. quagga chapmani

	E. quagga quagga

E. grevyi

E. kiang

	E. hemionus onager

	E. hemionus kulan

	E. asinus

	E. africanus somaliensis

E. ovodovi

E. sp.

	E. ferus caballus (At)

	E. ferus prezwalski

	E. fakos prezwalski

Vilstrup vd. (2013) sonrası Equus cinsinin kladogramı.^[4]

Irklar

Evcil atlar: Bazı bilim adamlarına göre atı ilk evcilleştiren topluluğun İskitler olduğu ileri sürülmektedir. Bu bölge, Türklerin tarih sahnesine çıktığı Avrasya bozkır kuşağıdır ve göçebe-atlı kültürün doğduğu coğrafyadır. Günümüzde bilim dünyasında, atın evcilleştirilmesinin Avrasya bozkır hattında (Pontus–Hazar–Altay–Türkistan) gerçekleştiği genel kabul görmektedir.^[5]^[6]

Yakın dönem genetik çalışmalarda atın tek bir merkezde değil, farklı coğrafyalarda yerel yabani at popülasyonlarının evcil sürülere katılmasıyla genetik çeşitlilik kazandığı ileri sürülmüş olsa da, atın ana yurdunun Avrupa olduğu iddiasını destekleyen tek bir arkeolojik evcilleştirme bulgusu bulunmamaktadır. Avrupa’daki Chauvet, Lascaux, Niaux, Cougnac, Cosquer ve Pech Merle mağaralarındaki at tasvirleri Paleolitik döneme ait sanatsal betimlemeler olup, evcilleştirme kanıtı değildir.

Atların evcilleştirilmesi ve göçebe toplumlar aracılığıyla geniş coğrafyalara yayılması, insanlık tarihinin gelişiminde belirleyici olmuş; ulaşım, üretim ve savaş anlayışında köklü değişimlere yol açmıştır.

Atların evcilleştirilmesine ilk olarak yaklaşık 10.000 yıl önce başlandığı düşünülmektedir.^[7]

Bugünkü evcil atların tek bir yabani at soyundan türediği kesin değildir. Bazı zoologlar Asya yaban atını, bazıları ise Avrupa yaban atını işaret etmektedir. Evcilleştirilmiş atların çok sayıda soy hattı bulunmaktadır ve Safkan Arap atı ile Midilli atlarının erken dönem soy kütükleri kesin olarak bilinmemektedir.

Atlar genellikle 20–30 yıl yaşar. Kısraklar yaklaşık 11 ay gebe kalır ve tek yavru doğurur. Yavru kısa sürede ayağa kalkar. Yük ve çekim atları iri yapılıyken, binek ve yarış atları daha ince ve uzun bacaklıdır. Saatte 60–70 km hıza ulaşabilen bireyler vardır.

Erkek eşek ile kısrağın çiftleşmesinden katır, aygır ile dişi eşeğin çiftleşmesinden ise bardo (ester) elde edilir. Bu melezler üreyemez.

Ahal Teke: Orta Asya kökenli çok eski bir at tipidir. Kökeni Türkmenistan’daki Ahal vahası ve Teke Türkmenlerine dayanır. Antik kaynaklarda Massaget, İskit ve Nisean atlarıyla ilişkilendirilir. Çin kaynaklarında MÖ 2. yüzyıldan itibaren “gök terleyen atlar” olarak anılmıştır. Uzun ince yapılı, dayanıklı, hızlı ve metalik parlak tüylere sahiptir. Çöl ve bozkır koşullarına son derece uyumludur. Modern anlamda “Ahal Teke” adı 18.–19. yüzyıllarda kullanılmaya başlanmıştır.^[8]

Arap atı: Kökeni Orta Doğu’daki eski yerel at popülasyonlarına dayanır. “Arap atı” adıyla belirli bir ırk olarak anılması Orta Çağ’da, özellikle 14.–15. yüzyıllardan itibaren başlamıştır. Tek bir kökenden değil, farklı yerel at soylarının uzun süreli yetiştirilmesiyle oluşmuştur. Dayanıklılığı, uzun mesafe kabiliyeti ve ince kemik yapısıyla bilinir. Soy kütüğü geleneği kültürel temellidir.^[9]

İngiliz atı (Thoroughbred): 17.–18. yüzyıllarda İngiltere’de oluşturulmuş modern bir yarış atı ırkıdır. Doğu kökenli aygırlar (Darley Arabian, Godolphin Arabian, Byerley Turk) ile İngiliz yerli kısraklarının melezlenmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Thoroughbred adıyla 18. yüzyıldan itibaren anılmaktadır. Genetik çalışmalar, baba hattının Orta Asya ve Türk-Türkmen atlarıyla güçlü bağlar taşıdığını göstermektedir.^[10]

Midilli atı: Küçük yapılı, sakin ve dayanıklı bir at türüdür. Çocuk biniciliği ve hafif işlerde kullanılır. Shetland, İzlanda ve Norveç midillileri yaygındır.

Belçika atı: Felemenk kökenli ağır çekim atıdır. Büyük gövdeli ve kısa bacaklıdır.^[11]

Atın rengi (don)

Atın rengine don adı verilir. Başlıca at donları yağız (kara), al (kızıl-kahve, kırmızıya çalan at kestanesi rengi), beyaz, doru (gövde kahverengi, yele, kuyruk ve ayakların uçları kara), kula (gövde koyu sarı, yele, kuyruk ve ayakların uçları kara), kır (koyu kıllarla karışık ak), boz (al don üzerine ak kıllar) ve ahreçtir (kıllar beyaz ve kırmızı, yele ile kuyruk siyah). Bu renkler de kendi aralarında çeşitli gruplara ayrılır (kuzguni yağız, donuk yağız, kirli yağız vb.).^[12]

Atın tarihçesi

Evcil atlar haralarda yetiştirilir. İstanbul'un ilk Arap atı harası 1865'te Malatya Sultansuyu yanındaki Aziziye'de kuruldu. Türkiye'de ilk modern harası ise 1923'te açılan Karacabey harasıdır.

Fotoğraf galerisi

Safkan bir Arap atı
Küheylan alt türünde bir Arap atı
Utah'da bir Mustang sürüsü
Prezewalsky atları
Dresaj eğitimli bir İngiliz atı
Kulakları öne dönük, yani alarmdaki bir at

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Linnaeus, Carolus (1758). Systema naturae per regna tria naturae :secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. 10. 1. Holmiae (Laurentii Salvii). s. 73. 12 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2008.
^ "How Horses Sleep - Power Naps" 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., bölüm:2.
^ "Fastest speed for a race horse". Guinness World Records. 28 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2013.
^ Vilstrup, Julia T.; Seguin-Orlando, Andaine; Stiller, Mathias; Ginolhac, Aurelien; Raghavan, Maanasa; Nielsen, Sandra C. A.; Weinstock, Jacobo; Froese, Duane; Vasiliev, Sergei K.; Ovodov, Nikolai D.; Clary, Joel (20 Şubat 2013). "Mitochondrial Phylogenomics of Modern and Ancient Equids". PLoS ONE. 8 (2): e55950. doi:10.1371/journal.pone.0055950. ISSN 1932-6203. PMC 3577844 . PMID 23437078. 11 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi23 Eylül 2021.
^ Anthony, David W. (2007). The Horse, the Wheel, and Language. Princeton University Press.
^ Outram, A. K. ve diğerleri (2009). "The Earliest Horse Harnessing and Milking". Science, 323.
^ Chamberlin, J. Edward (2007). At. Çev. Uğur Peçe, Kitap Yayınevi, İstanbul.
^ Cieslak, M. ve diğerleri (2010). "Origin and History of Mitochondrial DNA Lineages in Domestic Horses". PLoS ONE.
^ Almarzook, S. ve diğerleri (2020). "Genetic Diversity of Arabian Horses". Scientific Reports.
^ Bower, M. A. ve diğerleri (2012). "The Genetic Origin of the Thoroughbred Horse". Nature Communications.
^ Belçika atı. 3. İstanbul: AnaBritannica. s. 625.
^ Tutel, Eser At ve Atçılık 1998 İstanbul ISBN 975-470-651-4

Kitap

Hayvanlar Ansiklopedisi. Parıltı Yayıncılık. 2013. ss. 29-34. ISBN 978-605-100-090-9.

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

RSPCA 18 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - At bakımı ile ilgili tavsiyeler

[Linn1758-1] Linnaeus, Carolus (1758). Systema naturae per regna tria naturae :secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. 10. 1. Holmiae (Laurentii Salvii). s. 73. 12 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2008.

[2] "How Horses Sleep - Power Naps" 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., bölüm:2.

[guinness-3] "Fastest speed for a race horse". Guinness World Records. 28 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2013.

[4] Vilstrup, Julia T.; Seguin-Orlando, Andaine; Stiller, Mathias; Ginolhac, Aurelien; Raghavan, Maanasa; Nielsen, Sandra C. A.; Weinstock, Jacobo; Froese, Duane; Vasiliev, Sergei K.; Ovodov, Nikolai D.; Clary, Joel (20 Şubat 2013). "Mitochondrial Phylogenomics of Modern and Ancient Equids". PLoS ONE. 8 (2): e55950. doi:10.1371/journal.pone.0055950. ISSN 1932-6203. PMC 3577844 . PMID 23437078. 11 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi23 Eylül 2021.

[anthony2007-5] Anthony, David W. (2007). The Horse, the Wheel, and Language. Princeton University Press.

[outram2009-6] Outram, A. K. ve diğerleri (2009). "The Earliest Horse Harnessing and Milking". Science, 323.

[7] Chamberlin, J. Edward (2007). At. Çev. Uğur Peçe, Kitap Yayınevi, İstanbul.

[8] Cieslak, M. ve diğerleri (2010). "Origin and History of Mitochondrial DNA Lineages in Domestic Horses". PLoS ONE.

[9] Almarzook, S. ve diğerleri (2020). "Genetic Diversity of Arabian Horses". Scientific Reports.

[10] Bower, M. A. ve diğerleri (2012). "The Genetic Origin of the Thoroughbred Horse". Nature Communications.

[11] Belçika atı. 3. İstanbul: AnaBritannica. s. 625.

[12] Tutel, Eser At ve Atçılık 1998 İstanbul ISBN 975-470-651-4

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]